Mrówkowate

Z Formicopedia
Skocz do: nawigacja, szukaj
Mrówkowate
Kokon larwa MAck.jpg
Robotnica, kokon królewski, kokon, larwa
Systematyka
Domena eukarioty
Królestwo zwierzęta
Podkrólestwo tkankowce
Nadtyp pierwouste
Typ stawonogi
Gromada owady
Rząd błonkoskrzydłe
Podrząd trzonkówki
Nadrodzina osy
Rodzina mrówkowate
Nazwa systematyczna
Formicidae
Latreille, 1802

Mrówkowate (Formicidae) - rodzina owadów należąca do rzędu błonkówek, podrzędu trzonkówek. Bardzo rozpowszechnione, występują praktycznie pod każdą szerokością geograficzną. Mrówki tworzą społeczności kastowe żyjące w gniazdach. Liczbę gatunków mrówek szacuje się na około 12 tysięcy. W Polsce występuje ponad 100 gatunków.

Opis ogólny

U mrówkowatych, podobnie jak u pszczołowatych, prócz samców i samic występuje również kasta robotnic, czyli samic o niedorozwiniętych narządach rozrodczych. U niektórych gatunków bywa nawet po kilka postaci robotnic. Robotnice opatrzone bardzo silnymi żuwaczkami i wielkimi głowami noszą nazwę żołnierzy. Niekiedy pomiędzy samicami rozwiniętymi płciowo a robotnicami właściwymi występują formy pośrednie. Samce i samice są prawie u wszystkich gatunków skrzydlate, robotnice zawsze bezskrzydłe.

Głowa

Głowa mrówek jest zawsze silnie rozwinięta, a wśród narządów gębowych specjalnie dobrze wykształcone są żuwaczki, będące głównym narządem aparatu gębowego. Oczy i przyoczka mogą być rozmaicie rozwinięte u poszczególnych gatunków, u robotnic ulegają niekiedy znacznemu uwstecznieniu. Czułki zawsze dobrze rozwinięte, najczęściej zgięte, biczykowate.

Odnóża

Odnóża smukłe, na przednich występują często specjalne szczoteczki do czyszczenia czułków i narządów gębowych.

Tułów i odwłok

Tułów o pierścieniach ściśle z sobą zespolonych, a u robotnic nawet częściowo pozlewanych. Odwłok ruchomo zestawiony z tułowiem, dzięki przekształceniu jednego lub dwóch pierścieni w cienką łodyżkę. Żądła zwykle brak, gruczoł jadowy dobrze wykształcony; jad zawiera zawsze mniejsze lub większe ilości kwasu mrówkowego. Pancerz chitynowy zwykle mocny, często o charakterystycznym dla poszczególnych gatunków urzeźbieniu, zwłaszcza na głowie i tułowiu. Ubarwienie przeważnie ciemne, czarne, brunatne lub żółte, rzadziej pstre.

Organizacja społeczna

Mrówki tworzą złożone społeczności o wyraźnej strukturze hierarchicznej i ściśle przydzielonych obowiązkach. Robotnice mają do spełnienia funkcje usługowe. Budują gniazdo, bronią go, zbierają pożywienie, opiekują się potomstwem. Rolą samców jest zaplemnienie królowej; po tym giną. Zadaniem królowej jest składanie jaj, z których po przeobrażeniu powstają nowe mrówki, a także regulacja działania społeczności za pomocą feromonów. Mrówki żyją w zorganizowanej społeczności, w której każda z nich odgrywa przypisaną sobie rolę, przyczyniając się do właściwego funkcjonowania całego mrowiska. Setki tysięcy mrówek żyją w społeczności pod kopcem z nagromadzonych igieł sosnowych i resztek roślin. Cały czas pracując, mieszają one glebę, spulchniają ją i wzbogacają.

Gniazda

Mrowisko mrówki rudnicy

Ogromna większość gatunków zamieszkuje specjalne, zbudowane przez siebie gniazda, zwane powszechnie mrowiskami. Mogą one być bardzo zróżnicowane, przy czym niekiedy ten sam gatunek może budować rozmaite typy mrowisk, zależnie od warunków środowiska, choć na ogół sposób budowania mrowisk jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Do częstszych typów mrowisk należą gniazda podziemne, złożone z licznych komór i korytarzy, nad którymi pewne gatunki wznoszą jeszcze kopce naziemne (kopiec ochronny) z igliwia, patyczków i piasku, jak pospolita w polskich lasach mrówka rudnica. Bardzo wiele gatunków zakłada mrowiska w drewnie drzew żywych lub butwiejącym, przy czym ściany komór i korytarzy sporządzone są z przypominającej tekturę, przeżutej masy drzewnej; takie gniazda w starych pniach przy ziemi zakłada na przykład pospolita w Polsce mrówka hurtnica. Bardzo ciekawe są gniazda afrykańskich i indyjskich mrówek-tkaczy (m.in. z rodzaju Oecoghylla): są one budowane w koronach drzew z liści połączonych przędzą wydzielaną przez larwy tych mrówek; przy budowie takiego gniazda robotnice trzymają larwy w żuwaczkach i posługują się nimi jak czółenkami tkackimi. Niektóre gatunki nie budują własnych mrowisk, lecz mieszkają w mrowiskach innych gatunków jako pasożyty. Są też mrówki nie mające w ogóle stałych mrowisk, zakładające tylko gniazda czasowe, a większą część życia koczujące, jak na przykład niezwykle drapieżne afrykańskie mrówki koczujące z rodzaju Eciton. W mrowiskach żyją prócz mrówek jeszcze inne zwierzęta (myrmekofile), których tryb życia jest ściśle związanych z mrówkami. Mrowiska mogą istnieć przez wiele lat.

Powstawanie nowych gniazd

Świeżo zaplemnione królowe starają się zapewnić sobie korzystne warunki do wydania potomstwa. Zakładanie nowego społeczeństwa przez królową odbywa się na 2 sposoby: zależnie i niezależnie. Pierwszy typ, jeśli związany jest z czasowym pasożytnictwem, polega na tym, że wnika ona do społeczeństwa obcego gatunku (posiadając specjalne przystosowania do tłumienia agresji atakujących ją z początku mrówek) i zabija jego królową. Miejscowe robotnice odtąd opiekują się potomstwem obcej mrówki. W miarę jak wymierają, ich miejsce zajmuje gatunek pasożyta. W końcu gniazdo powraca do jednogatunkowości (choć z innym gatunkiem). Mrówki zakładające gniazda niezależnie, samodzielnie kopią w ziemi jamki (zalążki przyszłego gniazda) i opiekują się potomstwem do czasu wylęgnięcia pierwszych dorosłych robotnic.

Schemat tworzenia nowego gniazda ze względu na liczbę królowych rozpoczynających rozwój kolonii w mrowisku:

  • Samodzielne zakładanie nowego gniazda
    • haplometroza - jedna królowa zakłada kolonię
      • monoginia pierwotna - do kolonii nie przyłączają się nowe królowe
      • poliginia wtórna - do kolonii przyłączają się kolejne królowe
    • pleometroza - dwie lub więcej królowych zakłada kolonię
      • monoginia wtórna - po pewnym czasie w gnieździe zostaje jedna królowa pozostałe zostają wyeliminowane
      • poliginia pierwotna - gniazdo rozwija się z udziałem wszystkich królowych
    Tworzenie nowego gniazda przez podział istniejącego
    • odłączenie się jednej królowej
      • monoginia pierwotna - do kolonii nie przyłączają się nowe królowe
      • poliginia wtórna - do kolonii przyłączają się kolejne królowe
    • poliginia pierwotna - odłączenie się jednej królowej

Mieszkańcy gniazd

Większość mieszkańców mrowiska stanowią robotnice, których liczba może dochodzić do kilkuset tysięcy. Prócz tego znajduje się w nim zazwyczaj kilka samic zapłodnionych (rzadziej jedna), znoszących jaja. Po przeistoczeniu się z poczwarek, młode samce i samice odbywają lot godowy, w czasie którego osobniki uskrzydlone obu płci unoszą w powietrze i tam odbywają kopulację.

Kopulacja i rozwój larw

Start do lotu godowego

Po kopulacji samce giną, a zapłodnione samice tracą skrzydła i albo zostają zabrane przez robotnice swego gatunku do jakiegoś istniejącego już mrowiska, albo zakładają nowe. W tym przypadku samica znosi kilkanaście jaj i sama hoduje z nich pierwsze robotnice, które następnie obejmują przypisane im czynności polegające przede wszystkim na budowie i utrzymywaniu w porządku gniazda, zdobywaniu pokarmu i opiece nad samicą, znoszącą jaja i młodym pokoleniem. Larwy mrówek mają postać beznogich czerwi pokrytych drobnymi włoskami. Mają one gruczoły przędne i przed przepoczwarzeniem otaczają się oprzędem. Takie spoczywające w oprzędach (kokonach) poczwarki mrówek znane są pod nazwą mrówczych jaj. Robotnice nie tylko dostarczają pokarm czerwiom, ale również oczyszczają je i przenoszą z komory do komory lub wynoszą na powietrze, zależnie od zmian temperatury i wilgotności. W podobny sposób opiekują się jajami i poczwarkami.

Pożywienie

Pożywienie mrówek to pokarm zarówno roślinny jak i zwierzęcy, na ogół z przewagą tego ostatniego. Z punktu widzenia człowieka duża liczba gatunków mrówek to owady pożyteczne, ponieważ niszczą, zwłaszcza w lasach, larwy wielu gatunków szkodników. Mrówki południowoamerykańskie z rodzaju ‘’Atta’’ i niektórych pokrewnych rodzajów żywią się grzybami rozwijającymi się w ich mrowiskach na ciastowatej masie przyrządzonej przez robotnice z przeżutych liści. Dla zdobycia potrzebnego na to materiału mrówki te odbywają stałe wyprawy na drzewa i krzewy, gdzie wycinają z liści żuwaczkami krążki dochodzące do 2 cm średnicy, które następnie przenoszą do gniazda. Mrówki żywią się także dżdżownicami. Wiele mrówek współżyje z mszycami, których słodkie odchody spadź stanowią ich przysmak.

Polskie gatunki mrówek

Inne mrówki posiadające polskie nazwy

(niewystępujące lub reliktowe rzadko występujące w Polsce)

Systematyka

Podrodziny i rodzaje należące do rodziny mrówkowatych (wg Systema Naturae 2000):

Podrodziny należące do rodziny mrówkowatych:

Linki zewnętrzne