Pheidole megacephala
| Pheidole megacephala | |
 Zdjęcie umieszczone za zgodą autora: autorem zdjęcia jest Alex Wild, www.myrmecos.net. | |
| Systematyka | |
| Gromada | owady |
| Rząd | błonkoskrzydłe |
| Podrząd | żądłówki |
| Rodzina | mrówkowate |
| Podrodzina | Myrmicinae |
| Plemię | Pheidolini |
| Rodzaj | Pheidole |
| Gatunek | megacephala |
| Nazwa systematyczna | |
| Pheidole megacephala | |
| (Fabricius, 1793) | |
Pheidole megacephala (potocznie z ang. African big-headed ant, coastal brown ant, lion ant). Jest gatunkiem niezwykle agresywnej i inwazyjnej mrówki, która ze względu na preferencje klimatyczne rozprzestrzeniła się przede wszystkim w strefie tropikalnej i subtropikalnej całego świata. Przyjmuje się, że jej rodzimym kontynentem jest Afryka (ew. Madagaskar) i to stamtąd rozpoczęła się jej ekspansja na pozostałe lądy.
Silnie poliginiczna i polikaliczna, tworzy tzw. superkolonie - sieci gniazd zajmujące olbrzymie połacie terenu (dziesiątki hektarów, a nawet całe wyspy). Taka forma gniazdowania umożliwia współpracę i skuteczne działania na rzecz obrony, reprodukcji, ekspansji terytorialnej oraz zdobywania pokarmu. W wielu zainfekowanych rejonach, ze względu na małe zróżnicowanie genetyczne, mrówki tworzą jedną wielką strukturę unikolonialną. 'Przykładem może być Meksyk, czy Australia, w której kolonie oddalone nawet o 3000 km nie wykazują względem siebie agresji.' Inaczej ma się sprawa w Afryce, gdzie populacja tego gatunku wprawdzie składa się z wielu superkolonii, ale konkurencyjnych.
Pheidole megacephala za nic ma więc homeostazę ekosystemów i przyczynia się do wypierania większości rodzimych gatunków mrówek (w sprzyjających warunkach również innych inwazyjnych) z terenów, na których się pojawi. Zagrożona jest tak samo cała fauna bezkręgowców i drobnych kręgowców, jak i również wiele gatunków owadożernych ptaków, które nie są w stanie konkurować o pokarm. Same pisklęta także są zjadane, co może prowadzić do przetrzebienia populacji chronionych. Na przykład w australijskim Howard Springs Nature Park Pheidole megacephala wyeliminowały 40 rodzimych gatunków mrówek, a różnorodność bezkręgowców na obszarach zajętych zredukowała się o 45-85% (Hoffman et al., 1999).
Inwazja przebiega niekiedy bardzo szybko. Na terenach Kenii, w Laikipii, mrówki zagarniają 175-240 metrów na rok, będąc przy tym utrapieniem drzew akacjowych, gdyż przepędzają symbiotyczne gatunki mrówek broniące tych roślin przed szkodnikami. Badania dynamiki rozprzestrzeniania się P. megacephala w półnaturalnych lasach deszczowych Północnej Austarlii pokazały, że w ciągu 9 lat (1996-2005) mrówki podwoiły zajmowany obszar, a ich biomasa w miejscach zajętych przewyższała 18-krotnie biomasę rodzimych gatunków mrówek stref niezainfekowanych. Dodatkowo gatunek ten przynosi szkody w gospodarstwach rolnych, np. poprzez ochronę spadziodajnych pluskwiaków, czy zbieranie nasion na ogromną skalę. Znane są również z gryzienia kabli telefonicznych, przewodów elektrycznych, uszkadzania systemów nawadniania lub sprzętów domowych. W związku z powyższym, mrówka została umieszczona na liście „100 najbardziej destrukcyjnych inwazyjnych gatunków świata”.
Spis treści
Opis Gatunku
Królowa
- Wielkość ok 6.5-7.5 mm, krwistoczerwony tułów, głowa oraz stylik, odwłok ciemniejszy, odnóża oraz czułki jaśniejsze. Ogólnie ciemniejsza w stosunku do robotnic.
Samiec
- Wielkość ok 5 mm.
- Jasnożółty, z wyjątkiem dużych czarnych oczu.
Robotnice'
- Robotnice charakteryzuje wyraźny dymorfizm kastowy. Ubarwienie - od żółtego, przez czerwono-brązowy, po niemal czarny - zmienia się w zależności od rejonu występowania.
Podkasta minor
- Wielkość: ~2 mm, waga średnio 0.35 mg. Drobne robotnice zajmujące się wszelkimi pracami w gnieździe (opieka nad królową i potomstwem, prace budowlane) i poza nim (eksploracja, zdobywanie pokarmu, walka).
Robotnice major - żołnierze
- Wielkość od 3-4 mm, waga średnio 1.65 mg. Masywne robotnice z nieproporcjonalnie dużą "sercowatą" głową, od której wzięła się ich potoczna nazwa „mrówki wielkogłowe”. Przedstawicielki tej podkasty robotnic zajmują się przede wszystkim walką i obroną kolonii (gniazda, źródeł pokarmu, szlaków transportowych, terytorium). Pomagają również przy porcjowaniu zdobyczy oraz w innych pracach, gdzie przydatne są ich silne żuwaczki. Część z nich pełni rolę magazynów pokarmu, wykorzystując większe niż u robotnic minor odwłoki.
Rozwój
Wysoce zależny od temperatury. W koloniach laboratoryjnych rozwój jajo-imago trwał 34-38 dni w temperaturze 26-27°C (Chang, 1985). Czas inkubacji jaj wynosi 6-11 dni. Stadium larwy trwa 9-21 dni. Poczwarka rozwija się 7-11 dni (Chang 1985, Smith 1996). Długość życia robotnic minor wynosi ok. 78 dni dla 21°C, i 38 dni dla 27°C. Królowa składa około 292 jaja na miesiąc (Hoffman, 2006).
Rójka odbywa się na powierzchni gniazda. Później część młodych królowych wraca do kolonii macierzystej, a inne odchodzą z orszakami robotnic zakładać w pobliżu kolejne gniazda satelickie, zwiększając tym samym zasięg i siłę superkolonii.
Gniazdowanie
P. megacephala lubi przede wszystkim miejsca zacienione o większej wilgotności, bogate w roślinność, a co za tym idzie - spadź. W rejonach bardziej suchych radzą sobie wybierając lokacje z dostępem do wody, blisko systemów nawadniania, kanalizacji. Gatunek ten najlepiej czuje się na terenach związanych z działalnością człowieka (zmiany antropogeniczne), a więc: obszary zurbanizowane, rolnicze, parki, ogrody, itp. Jako że jest mrówką bardzo elastyczną, szybko adaptującą się do nowych środowisk, nie musi ograniczać się do wyżej wymienionych habitatów. Jest bardzo częstym gościem w domach.
Cechuje je polikaliczny typ gniazdowania, który wraz z rozrostem kolonii przechodzi w superkolonię. Gniazda umiejscowione blisko siebie, o wielu otworach wejściowych otoczonych usypaną ziemią, połączone siecią długoterminowych szlaków feromonowych, na których występuje stała wymiana robotnic. Z takim sposobem gniazdowania wiąże się silny terytorializm (terytoria absolutne). Gniazdują również pod kamieniami, płytami chodnikowymi, u podstaw drzew, w zaroślach. Nie lubią jednak ziemi nasiąkniętej wodą. Z tego powodu w czasie pory deszczowej, dłuższych opadów, okupują drzewa lub mieszkania, a ogólna aktywność kolonii spada (Young, 2000).
Pożywienie
Wszystkożerne: owady (wliczając inne mrówki), małe kręgowce (np. pisklęta ptaków), nasiona, spadź. W siedzibach ludzkich szukają przede wszystkim mięsa, karmy zwierząt domowych, tłuszczów (np. masło orzechowe), słodkich płynów.
Kolumny świetnie zorganizowanych robotnic mogą ciągnąć się na duże odległości, wyłapując wszystko co nadaje się do jedzenia z ogromną skutecznością. Korzystają przy tym z wielu uzupełniających się strategii żerowania. Drobny łup może być pobierany przez eksplorujące teren pojedyncze robotnice. W przypadku bardziej wymagającej zdobyczy, mrówki stosują tzw. rekrutację krótkiego zasięgu. Polega ona na uwolnieniu przez robotnicę feromonów alarmowych, co pozwala na szybkie zwołanie towarzyszek przebywających nieopodal i obezwładnienie zdobyczy wspólnymi siłami, bez potrzeby zawiadamiania gniazda.
Gdy mrówki trafią na większe i obiecujące źródło pokarmu, wykorzystują rekrutację masową dalekiego zasięgu kładąc krótkotrwały, ale intensywny ślad zapachowy, i werbując tym samym z gniazda stosownie dużą liczbę robotnic, o które w koloniach na taką skalę nietrudno. Ponadto wspomniana sieć długoterminowych szlaków feromonowych obejmuje nie tylko gniazda, ale również pobliskie stałe źródła pożywienia, co ułatwia nadzór i zaopatrywanie kolonii. Dzięki temu są niezrównane pod względem szybkości eksploracji i eksploatacji.
Polują przede wszystkim wczesnym rankiem lub późnym popołudniem z racji tego, że mrówki te nie przepadają za mocnym słońcem. W środku dnia najlepiej szukać ich szlaków w cieniu. W najgorętsze dni kolonia przestawia się na funkcjonowanie głównie nocne. Niekiedy na swoich najczęściej uczęszczanych trasach budują naziemne tunele z piasku, które chronią kolumny robotnic przed palącym słońcem i umożliwiają furażerowanie (Young, 2000).
Ciekawe cechy i umiejętności
U Pheidole megacephala dostrzeżono ciekawą zdolność adaptacyjną. Gdy kolonia znajdzie się na terenach, gdzie występują dominujące i agresywne gatunki mrówek, robotnice Pheidole są karmione tak, aby osiągały większe rozmiary. W szczególności tyczy się to „produkcji” kasty major, których masa zostaje zwiększona nawet 3-krotnie w porównaniu do obszarów, gdzie silna konkurencja nie występuje.
Transport pokarmów płynnych nie zawsze przebiega w ten sam sposób. Kiedy mrówki dysponują źródłem spadzi na ziemiach neutralnych, robotnice standardowo napełniają nią swoje żołądki społeczne i wyruszają ku gniazdu. W przypadku, gdy pokarm znajduje się na obszarach, które są we władaniu gatunków terytorialnych (np. Oecophylla longinoda), P. megacephala po wykryciu wrogich feromonów rekrutują znacznie większą liczbę robotnic major. Żołnierze będąc już na miejscu najpierw wypełniają swoje żołądki, a następnie dodatkowo jeszcze umieszczają krople pokarmu pod swoimi głowami i tułowiem wykorzystując napięcie powierzchniowe. Działanie to ma na celu przetransportowanie do gniazda całego płynnego pokarmu w jak najkrótszym czasie, aby wroga kolonia nie zdążyła go przejąć.
P. megacephala można by podejrzewać o używanie czegoś na wzór broni chemicznej podczas obrony gniazda przed mrówkami nomadnymi z rodzaju Eciton (np. E. burchellii). W trakcie zażartych starć, wysoka agresja oraz liczebność Pheidole generuje pewien korzystny efekt uboczny. Określone substancje chemiczne obrońców odpowiadające za „zapach kolonii” przenoszą się na wiązanych walką przeciwników, którzy mają na celu przełamanie linii obrony i złupienie potomstwa. Gdy naznaczone w ten sposób robotnice Eciton starają się wrócić do swojego gniazda (z łupem lub bez), są mylnie rozpoznawane jako wróg i zabijane przez własne siostry z kolonii. Przez co w pewnym momencie front mrówek nomadnych się zderza i pomału oddala od terytoriów P. megacephala. Dzięki temu zjawisku gniazdo Pheidole ponosi jedynie częściowe straty; większość kolonii, a w tym centrum, pozostaje niezdobyta.
Występowanie
Gatunek o bardzo szerokim zasięgu geograficznym (kosmopolityczny). http://antmaps.org/?mode=species&species=Pheidole.megacephala
