Mrówkowate

Z Formicopedia
Skocz do: nawigacja, szukaj
Mrówkowate
Kokon larwa MAck.jpg
Robotnica, kokon królewski, kokon, larwa
Systematyka
Domena eukarioty
Królestwo zwierzęta
Podkrólestwo tkankowce
Nadtyp pierwouste
Typ stawonogi
Gromada owady
Rząd błonkoskrzydłe
Podrząd trzonkówki
Nadrodzina osy
Rodzina mrówkowate
Nazwa systematyczna
Formicidae
Latreille, 1802


Mrówkowate (Formicidae) - jest to rodzina owadów z rzędu błonkówek. Należą do organizmów eusocjalnych. Bliżsi przodkowie mrówek byli obecni na Ziemi już ok. 150 mln lat temu w późnej jurze. Dominację ekologiczną osiągnęły około 60 mln lat temu. Występują w niemal wszystkich szerokościach geograficznych (wyłączając Antarktydę), a liczbę ich szacuje się na ok 14.000 gatunków. Obecnie mrówki sklasyfikowane są w 21 podroddzin i 283 rodzaje. W Polsce występują 103 gatunki zgrupowane w 25 rodzajów i 4 podrodziny. Sześć gatunków przynależy do zawleczonych przez człowieka i żyje wewnątrz budynków (sporadycznie na zewnątrz, jednak nie są one zdolne przetrwać zimy).

Gałąź nauki zajmująca się badaniem tych interesujących zwierząt w ramach entomologii nazywana jest myrmekologią, a badacze nazywani są myrmekologami. Jej korzenie sięgają XVII- XVIII wieku, a fundamenty pod jej rozwój położył encyklopedysta R. A. Reaumur ("Histoire naturelle des fourmis"). Hodowla mrówek w Polsce rozkwitła w ciągu ostatnich kilku lat.

Opis ogólny

Społeczeństwa tych owadów,podobnie jak u pszczołowatych, tworzone są w oparciu o 3 główne kasty: królowe, robotnice i samce. Podczas gdy pierwsze dwie formują bazę kolonii, samce pojawiają się tylko w rozwiniętych koloniach i żyją krótko, pełniąc jedynie funkcję reproduktywną. Robotnice są zawsze bezskrzydłe, niekiedy płodne lub o ograniczonej zdolności do rozmnażania, są również córkami królowej. U niektórych gatunków robotnice dzielą się na kolejne podkasty (piastunki, zbieraczki, czy też żołnierzy). One też opiekują się potomstwem, znoszą do gniazda zapasy, budują gniazdo i go bronią. Płodne samce i samice są na ogół uskrzydlone, posiadają większy od robotnic tułów oraz oczy. Są gwarantem przetrwania gatunku.

Kolonie liczą od kilkunastu do milionów osobników. Tworzą różnego rodzaju gniazda (od żywych kempingów po wieloletnie kopce) i zajmują przeróżne nisze ekologiczne. Gros gatunków występuje jednak w strefie tropikalnej. Upodobania pokarmowe mrówek są wśród całej rodziny bardzo różnorodne. Można wyróżnić tu między innymi gatunki wszystkożerne, ziarnojady, gatunki prawie wyłącznie mięsożerne czy też hodujące grzyby. Część gatunków wykorzystuje, a nawet hoduje, mszyce lub czerwce dostarczające broniącym je mrówkom pokarm w postaci spadzi.

Cechy charakterystyczne

  1. Mrówki wyróżniają się budową czułka, w skład którego wchodzi wydłużony człon - trzonek, oraz biczyk złożony z kilku lub kilkunastu kolejnych krótszych członów. Przez to czułki utrzymują swój charakterystyczny kolankowaty kształt.
  2. Wyjątkowy dla mrówek jest również gruczoł metapleuralny u wszystkich samic, który odpowiedzialny jest za produkcję płynnego antybiotyku zbieranego w zbiorniczku w tyle tułowia mrówki.
  3. Charakterystyczna dla nich i innych błonkówek jest także "talia osy" - 1-2 pierwsze człony odwłoka metasomy tworzą charakterystyczne przewężenie - pomostek, które łączy tułów z właściwym "odwłokiem" (7-8 kolejnych członów)
  4. Jak inne błonkówki, do których się zaliczają, mają 2 pary błoniastych i użyłkowanych skrzydeł (zrzucanych w tym przypadku przez królowe po locie godowym).
  5. Płodne potomstwo po masowym opuszczeniu gniazda rozpoczyna rójkę (lot godowy).

Opis uszczegółowiony

Budowa ciała


Głowa

Głowa mrówek jest zawsze silnie rozwinięta, a wśród narządów gębowych specjalnie dobrze wykształcone są żuwaczki, będące głównym narządem aparatu gębowego. Oczy i przyoczka mogą być rozmaicie rozwinięte u poszczególnych gatunków, u robotnic ulegają niekiedy znacznemu uwstecznieniu. Czułki zawsze dobrze rozwinięte, najczęściej zgięte, biczykowate.

Odnóża

Odnóża smukłe, na przednich występują często specjalne szczoteczki do czyszczenia czułków i narządów gębowych.

Tułów i odwłok

Tułów o pierścieniach ściśle z sobą zespolonych, a u robotnic nawet częściowo pozlewanych. Odwłok ruchomo zestawiony z tułowiem, dzięki przekształceniu jednego lub dwóch pierścieni w cienką łodyżkę. Żądła zwykle brak, gruczoł jadowy dobrze wykształcony; jad zawiera zawsze mniejsze lub większe ilości kwasu mrówkowego. Pancerz chitynowy zwykle mocny, często o charakterystycznym dla poszczególnych gatunków urzeźbieniu, zwłaszcza na głowie i tułowiu. Ubarwienie przeważnie ciemne, czarne, brunatne lub żółte, rzadziej pstre.

Organizacja społeczna

Mrówki tworzą złożone społeczności o wyraźnej strukturze hierarchicznej i ściśle przydzielonych obowiązkach. Robotnice mają do spełnienia funkcje usługowe. Budują gniazdo, bronią go, zbierają pożywienie, opiekują się potomstwem. Rolą samców jest zaplemnienie królowej; po tym giną. Zadaniem królowej jest składanie jaj, z których po przeobrażeniu powstają nowe mrówki, a także regulacja działania społeczności za pomocą feromonów. Mrówki żyją w zorganizowanej społeczności, w której każda z nich odgrywa przypisaną sobie rolę, przyczyniając się do właściwego funkcjonowania całego mrowiska. Setki tysięcy mrówek żyją w społeczności pod kopcem z nagromadzonych igieł sosnowych i resztek roślin. Cały czas pracując, przemieszczają one glebę, spulchniają ją i wzbogacają.

Gniazda

Mrowisko mrówki rudnicy

Ogromna większość gatunków zamieszkuje specjalne, zbudowane przez siebie gniazda, zwane powszechnie mrowiskami. Mogą one być bardzo zróżnicowane, przy czym niekiedy ten sam gatunek może budować rozmaite typy mrowisk, zależnie od warunków środowiska, choć na ogół sposób budowania mrowisk jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Do częstszych typów mrowisk należą gniazda podziemne, złożone z licznych komór i korytarzy, nad którymi pewne gatunki wznoszą jeszcze kopce naziemne (kopiec ochronny) z igliwia, patyczków i piasku, jak pospolita w polskich lasach mrówka rudnica. Bardzo wiele gatunków zakłada mrowiska w drewnie drzew żywych lub butwiejącym, przy czym ściany komór i korytarzy sporządzone są z przypominającej tekturę, przeżutej masy drzewnej; takie gniazda w starych pniach przy ziemi zakłada na przykład pospolita w Polsce mrówka hurtnica. Bardzo ciekawe są gniazda afrykańskich i indyjskich mrówek-tkaczy (m.in. z rodzaju Oecoghylla): są one budowane w koronach drzew z liści połączonych przędzą wydzielaną przez larwy tych mrówek; przy budowie takiego gniazda robotnice trzymają larwy w żuwaczkach i posługują się nimi jak czółenkami tkackimi. Niektóre gatunki nie budują własnych mrowisk, lecz mieszkają w mrowiskach innych gatunków jako pasożyty. Są też mrówki nie mające w ogóle stałych mrowisk, zakładające tylko gniazda czasowe, a większą część życia koczujące, jak na przykład niezwykle drapieżne afrykańskie mrówki koczujące z rodzaju Eciton. W mrowiskach żyją prócz mrówek jeszcze inne zwierzęta (myrmekofile), których tryb życia jest ściśle związanych z mrówkami. Mrowiska mogą istnieć przez wiele lat.

Powstawanie nowych gniazd

Świeżo zaplemnione królowe starają się zapewnić sobie korzystne warunki do wydania potomstwa. Zakładanie nowego społeczeństwa przez królową odbywa się na 2 sposoby: zależnie i niezależnie. Pierwszy typ, jeśli związany jest z czasowym pasożytnictwem, polega na tym, że wnika ona do społeczeństwa obcego gatunku (posiadając specjalne przystosowania do tłumienia agresji atakujących ją z początku mrówek) i zabija jego królową. Miejscowe robotnice odtąd opiekują się potomstwem obcej mrówki. W miarę jak wymierają, ich miejsce zajmuje gatunek pasożyta. W końcu gniazdo powraca do jednogatunkowości (choć z innym gatunkiem). Mrówki zakładające gniazda niezależnie, samodzielnie kopią w ziemi jamki (zalążki przyszłego gniazda) i opiekują się potomstwem do czasu wylęgnięcia pierwszych dorosłych robotnic.

Schemat tworzenia nowego gniazda ze względu na liczbę królowych rozpoczynających rozwój kolonii w mrowisku:

  • Samodzielne zakładanie nowego gniazda
    • haplometroza - jedna królowa zakłada kolonię
      • monoginia pierwotna - do kolonii nie przyłączają się nowe królowe
      • poliginia wtórna - do kolonii przyłączają się kolejne królowe
    • pleometroza - dwie lub więcej królowych zakłada kolonię
      • monoginia wtórna - po pewnym czasie w gnieździe zostaje jedna królowa pozostałe zostają wyeliminowane
      • poliginia pierwotna - gniazdo rozwija się z udziałem wszystkich królowych
    Tworzenie nowego gniazda przez podział istniejącego
    • odłączenie się jednej królowej
      • monoginia pierwotna - do kolonii nie przyłączają się nowe królowe
      • poliginia wtórna - do kolonii przyłączają się kolejne królowe
    • poliginia pierwotna - odłączenie się jednej królowej

Mieszkańcy gniazd

Większość mieszkańców mrowiska stanowią robotnice, których liczba może dochodzić do kilkuset tysięcy. Prócz tego znajduje się w nim zazwyczaj kilka samic zapłodnionych (rzadziej jedna), znoszących jaja. Po przeistoczeniu się z poczwarek, młode samce i samice odbywają lot godowy, w czasie którego osobniki uskrzydlone obu płci unoszą w powietrze i tam odbywają kopulację.

Kopulacja i potomstwo

Start do lotu godowego

Po kopulacji samce giną, a zapłodnione samice tracą skrzydła i albo zostają zabrane przez robotnice swego gatunku do jakiegoś istniejącego już mrowiska, albo zakładają nowe. W tym przypadku samica znosi kilkanaście jaj i sama hoduje z nich pierwsze robotnice, które następnie obejmują przypisane im czynności polegające przede wszystkim na budowie i utrzymywaniu w porządku gniazda, zdobywaniu pokarmu i opiece nad samicą, znoszącą jaja i młodym pokoleniem. Larwy mrówek mają postać beznogich czerwi pokrytych drobnymi włoskami. Mają one gruczoły przędne i przed przepoczwarzeniem otaczają się oprzędem. Takie spoczywające w oprzędach (kokonach) poczwarki mrówek znane są pod nazwą mrówczych jaj. Robotnice nie tylko dostarczają pokarm larwom, ale również oczyszczają je i przenoszą z komory do komory lub wynoszą na powietrze, zależnie od zmian temperatury i wilgotności. W podobny sposób opiekują się jajami i poczwarkami.

Pożywienie

Pożywienie mrówek to pokarm zarówno roślinny jak i zwierzęcy, na ogół z przewagą tego ostatniego. Z punktu widzenia człowieka duża liczba gatunków mrówek to owady pożyteczne, ponieważ niszczą, zwłaszcza w lasach, larwy wielu gatunków szkodników. Mrówki południowoamerykańskie z rodzaju ‘’Atta’’ i niektórych pokrewnych rodzajów żywią się grzybami rozwijającymi się w ich mrowiskach na ciastowatej masie przyrządzonej przez robotnice z przeżutych liści. Dla zdobycia potrzebnego na to materiału mrówki te odbywają stałe wyprawy na drzewa i krzewy, gdzie wycinają z liści żuwaczkami krążki dochodzące do 2 cm średnicy, które następnie przenoszą do gniazda. Mrówki żywią się także dżdżownicami. Wiele mrówek współżyje z mszycami, których słodkie odchody spadź stanowią ich przysmak.

Podrodziny

Podrodziny należące do rodziny mrówkowatych:

Zobacz też na Formicopedii

Linki zewnętrzne

Na podstawie

  • "The Ants of Poland (with reference to the myrmecofauna of Europe)" - W. Czechowski [et al.], 2012, Warszawa
  • "Klucze do oznaczania Owadów Polski. Mrówki - Formicidae" - W. Czechowski, A. Radchenko, W. Czechowska, cz. 24, z. 63, 2004, Toruń
  • "Świat mrówek", F. Ramade, 1968, Warszawa
  • Antweb
  • http://tolweb.org/Formicidae/ - systematyka rodziny mrówek.
  • anglojęzyczna Wikipedia
Źródło: „https://kb.formicopedia.org/index.php?title=Mrówkowate&oldid=4978”